บทสรุปจากงานเสวนาออนไลน์ ‘New World Paradigm: ‘ไวรัส’ เปลี่ยนโลก ครั้งที่ 2’

เรื่อง: ว่าน ฉันทวิลาสวงศ์

การกักตัวและปิดเมืองมานานหลายสัปดาห์ และมีท่าทีว่าจะคงต่อไปอีกระยะในอนาคต เป็นการตอกย้ำว่าการแพร่ระบาดของโควิด-19 จะเป็นการพลิกผันแห่งยุคสมัย การอภิปรายเกี่ยวกับผลกระทบของการแพร่ระบาดของโควิด-19 กำลังเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่องทั่วโลก ด้วยแนวคิดเดียวกันว่าเหตุการณ์นี้ อาจจะส่งผลกระทบต่อสังคมและเศรษฐกิจ เทียบเท่ากับสงครามโลกครั้งที่ผ่าน ๆ มา มากไปกว่านั้น เราทุกคนต่างก็สามารถรับรู้ถึงผลกระทบเหล่านั้น ผ่านประสบการณ์ตรงได้อย่างชัดเจนเช่นกัน

ความเหลื่อมล้ำในมิติต่าง ๆ ได้กลายมาเป็นหนึ่งในประเด็นสำคัญของการแพร่ระบาดของไวรัสในครั้งนี้ และกลายเป็นปัญหาที่ต้องคอยเฝ้าระวัง แก้ไข และฟื้นฟูเพื่อให้อนาคตของสังคมไทยแข็งแรงมากขึ้น มากไปกว่านั้นคือการที่เรายังไม่สามารถคาดเดาได้ว่าวิกฤติครั้งนี้จะจบลงเมื่อใด ความไม่แน่นอนของอนาคตในประเด็นต่าง ๆ จึงเพิ่มสูงขึ้นด้วยเช่นกัน

ทั้งนี้คำถามที่สำคัญคือ เราจะคงเหลือความ “ปกติเดิม” ที่เราคุ้นชินหลังจากวิกฤตการณ์ นี้หรือไม่ และความปกติใหม่จะมีหน้าตาเป็นอย่างไร ในขณะที่เรานั่งอยู่ในบ้าน และพยายามจะดำเนินชีวิตต่อไปท่ามกลางสถานการณ์นี้ การคำนึงถึงความเป็นไปได้ในอนาคตอาจจะเป็นประโยชน์มากขึ้น เพราะเมื่อเราเริ่มมองถึงอนาคตที่เต็มไปด้วย “ความปกติใหม่” ในโลกหลังโควิด-19 เราจะเริ่มเตรียมความพร้อมเพื่อเผชิญความเสี่ยงต่าง ๆ ที่จะเข้ามาในอนาคต และมากไปกว่านั้นเราควรที่จะเริ่มสร้างศักยภาพในการปรับตัว เพื่อรองรับโอกาสใหม่ ๆ ที่กำลังเกิดขึ้นด้วยเช่นกัน

เมื่อวันที่ 8 พฤษภาคม 2563 เวลา 16:30-18:00 น. สถาบันนโยบายสาธารณะและการพัฒนาหรือ Institute of Public Policy and Development (IPPD) โดยการนำของ Foresight and Futures Lab ได้จัดงานเสวนาออนไลน์ New World Paradigm Series: ‘ไวรัส’ เปลี่ยนโลก #2 ในประเด็นสังคมสูงวัย ความเหลื่อมล้ำ ความสัมพันธ์ และความหมาย ร่วมกับ วิทยาลัยประชากรศาสตร์และโครงการจุฬาอารี จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย กลุ่มธนาคารโลก สำนักงานประเทศไทย และชุดโครงการวิจัยการเจริญพันธุ์และสุขภาวะ (สสส.) เพื่อตั้งคำถามและเปิดพื้นที่ในการสนทนา ที่เกี่ยวข้องกับความไม่แน่นอนของอนาคตเหล่านั้น และประเด็นสำคัญที่ต้องการชวนให้สังคมร่วมกันคิดไปข้างหน้าด้วยกัน ท่านสามารถรับชมคลิปการเสวนาย้อนหลังได้ที่นี่

 

---

 

สังคมสูงวัย (Aging society)

ศ. ดร.วิพรรณ ประจวบเหมาะ คณบดีวิทยาลัยประชากรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ให้เกียรติมานำเสนอประเด็นน่าสนใจเกี่ยวกับสังคมสูงวัยว่า การแพร่ระบาดของโควิด-19 ได้เข้ามากระทบชีวิต และความเป็นอยู่ของผู้สูงอายุอย่างไรบ้าง และวิกฤตการณ์นี้ได้กระทบแนวโน้ม และทิศทางของสังคมสูงวัยในประเทศไทยอย่างไร การคาดการณ์ของสถานการณ์สังคมสูงวัยใน 10-20 ปี ข้างหน้าจะเป็นอย่างไร และประเทศไทยสามารถเรียนรู้ และเตรียมพร้อมสำหรับวิกฤตการณ์อื่น ๆ ที่จะเกิดขึ้นในอนาคตได้อย่างไรบ้าง

การแพร่ระบาดของโควิด-19 กระทบชีวิต และความเป็นอยู่ของผู้สูงอายุอย่างไรบ้าง
ในช่วงศตวรรษที่ 21 ที่ผ่านมา เราพบการเปลี่ยนแปลงที่ส่งผลกระทบต่อวิถีชีวิตของคนในสังคมค่อนข้างมาก ไม่ว่าจะเป็นเรื่องสังคมสูงวัย ภาวะโลกร้อน และเมื่อล่าสุดคือเรื่องการพลิกผันของสังคมผ่านเครื่องมือทางดิจิทัล (digital disruption) ที่มาอย่างรวดเร็ว และเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิตคนอย่างมาก นอกจากนี้ในปัจจุบัน เรายังต้องมาเผชิญอยู่กับโรคระบาดโควิด-19 เพิ่มเข้าไปเป็นการเปลี่ยนแปลงแบบฉับพลันอีกระลอกหนึ่ง

โดยทั่วไปแล้วสังคมสูงวัยมีนิยามคือ สังคมที่มีคนวัยเด็กและวัยแรงงานในสัดส่วนที่น้อยกว่าคนวัยสูงอายุ (อายุตั้งแต่ 60 ปีขึ้นไป) สถานการณ์สังคมสูงวัยอย่างเต็มตัว มักพบอยู่ในประเทศที่พัฒนาแล้วและมีฐานเศรษฐกิจที่ดี เช่น อิตาลี หรือญี่ปุ่น เป็นต้น แต่สำหรับประเทศไทย เรานับว่าเป็นประเทศที่เข้าสู่สังคมสูงวัยอย่างรวดเร็ว ถึงแม้ว่าเราจะยังไม่ได้เข้าสู่กลุ่มประเทศที่พัฒนาแล้วก็ตาม ซึ่งเราอาจจะกล่าวได้ว่าประเทศไทย “แก่ก่อนรวย”

ครั้นเกิดการแพร่ระบาดของโควิด-19 โรคดังกล่าวยังเป็นภัยคุกคามแก่ผู้สูงอายุโดยตรง เนื่องจากโรคนี้ส่งผลกระทบต่อสุขภาพของผู้สูงอายุรุนแรงกว่ากลุ่มอายุอื่น ๆ ในประเทศไทย สถิติที่ผ่านมาแสดงให้เห็นว่าวัยสูงอายุเป็นวัยที่เสี่ยงต่อทั้งการติดเชื้อและการเสียชีวิตจากโรคนี้ เรายังไม่เห็นตัวเลขยืนยันที่แน่ชัดว่าโรคโควิด-19 นี้จะส่งผลอย่างไรต่ออัตราการเสียชีวิตของผู้สูงอายุในภาพรวม โดยเฉพาะอย่างยิ่งผู้สูงอายุที่อายุสูงมาก ที่มีศักยภาพในการใช้ชีวิตต่อและเสียชีวิตตามวัยได้

นอกจากนี้ อาจารย์วิพรรณยังกล่าวต่อไปว่า โควิด-19 ยังเกี่ยวข้องกับความหนาแน่นของประชากรในเมืองใหญ่ ที่ระบบเศรษฐกิจได้รับการพัฒนามากที่สุด แต่กลับเป็นพื้นที่เสี่ยงภัยมากที่สุดเช่นกัน ประเด็นนี้ส่วนหนึ่งเกิดขึ้นจากความเหลื่อมล้ำในเมือง ทั้งในมุมของเศรษฐกิจและสังคม ทำให้คุณภาพชีวิตแตกต่างกันอย่างลิบลับในสังคมเมือง ในด้านหนึ่งเมืองเป็นพื้นที่ที่น่าดึงดูดให้แก่หลายคน แต่อีกด้านหนึ่งความหนาแน่นและคุณภาพชีวิตที่แย่ของคนจนเมืองในชุมชนแออัด ก็ส่งผลให้การแพร่กระจายของเชื้อโรคมีมากขึ้นเช่นกัน นอกจากนั้นชุมชนเหล่านี้ ยังเป็นพื้นที่อยู่อาศัยของผู้สูงอายุจำนวนไม่น้อยในเมือง ส่งผลต่อเนื่องให้พวกเขามีความเสี่ยงต่อการติดโรคเพิ่มขึ้นไปอีก

นโยบายการต้านภัยโควิด-19 ที่ผ่านมา ต่างก็มุ่งเน้นการลดความเสี่ยงสำหรับผู้สูงอายุโดยการให้ทุกคนอยู่บ้าน แต่นโยบายนี้ตรงกันข้ามกับนโยบายที่เคยสนับสนุนให้ผู้สูงอายุเป็นพลังของสังคมหรือ active aging ด้วยการให้ออกจากบ้านมาออกกำลังกาย พบปะผู้คนและสังคม เพื่อเพิ่มชีวิตชีวาให้กับตนเอง และทำประโยชน์ให้สังคม

ในเชิงเศรษฐกิจ ผู้สูงอายุก็ได้รับผลกระทบเช่นเดียวกันกับคนในวัยอื่น ๆ ผู้สูงอายุหลายคนยังคงต้องพึ่งพางานที่ก่อให้เกิดรายได้ ที่แม้จะเป็นรายได้ที่ค่อนข้างต่ำแต่ก็จำเป็นต่อการดำรงชีพ ซึ่งในสถานการณ์เช่นนี้รายได้ของคนกลุ่มนี้กลับลดลงไปอีก ปริมาณเงินเก็บสะสมก็มีไม่มากนัก เมื่อเผชิญกับสถานะการณ์ที่ทำให้รายได้หดหายลงไปอีก สถานการณ์ของคนกลุ่มนี้กลับน่าเป็นห่วงยิ่งนัก

สิ่งที่น่าเป็นห่วงมากไปกว่านี้ก็คือ ถ้าเราเริ่มมองในระยะยาว และมองไปจนถึงนโยบายต่าง ๆ ที่เคยวางไว้ เช่น นโยบายส่งเสริมการทำงานผู้สูงอายุ ผ่านการขยายอายุทำงานทั้งการจ้างต่อและการจ้างใหม่ สถานการณ์โควิด-19 ยิ่งทำให้การปฏิบัติตามนโยบายเหล่านี้เป็นไปได้ยากยิ่งขึ้น เพราะภาวะเศรษฐกิจที่ถดถอย ยิ่งจะทำให้ผู้สูงอายุถูกปลดออกจากการทำงานมากขึ้น นอกจากนี้ขีดความสามารถที่ค่อนข้างน้อยในการปรับตัว เพื่อให้ทันเทคโนโลยีทางดิจิทัลต่าง ๆ ยังจะทำให้พวกเขาเหล่านี้ มีโอกาสหางานเพื่อสร้างรายได้ยากขึ้นไปอีก

ประเด็นการเปลี่ยนแปลงที่น่าสนใจถัดมาก็คือ เราจะสังเกตเห็นได้ว่ามีผู้สูงอายุที่อาศัยอยู่คนเดียว หรืออยู่กันกับคู่สมรสแต่เพียงลำพังมากขึ้น ซึ่งเป็นประเด็นสำคัญสำหรับเหตุการณ์การแพร่ระบาดครั้งนี้ด้วย ถึงแม้ว่าจะมีผู้สูงอายุจำนวนมากที่ยังคงอยู่กับลูกหลาน แต่ครอบครัวเช่นนั้นก็เริ่มลดน้อยลงเรื่อย ๆ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อครอบครัวไทยเริ่มมีลูกน้อยลง มากไปกว่านั้น ครอบครัวใดที่มีลูกก็มักนิยมส่งลูกเข้ามาทำงานในเมือง ทำให้พวกเขาเหล่านี้ต้องอยู่อาศัยเพียงตามลำพัง

ประเด็นที่ตามมา คือกระบวนการเปลี่ยนเป็นเมือง (urbanization) ที่ส่งผลให้สัดส่วนประชากรในเมืองมีมากขึ้นเรื่อย ๆ ต่อเนื่องมาเป็นความหนาแน่นและค่าใช้จ่ายในเมืองที่สูงกว่าพื้นที่ชนบท ซึ่งหมายถึงความยากในการเว้นระยะห่างทางสังคม (social distancing) โดยเฉพาะอย่างยิ่งในที่อยู่อาศัยที่อยู่ในชุมชนแออัดและมีพื้นที่ภายในบ้านจำกัด สำหรับผู้สูงอายุแล้วการที่มีที่อยู่อาศัยที่ไม่พร้อมทั้งในเชิงพื้นที่ เชิงกายภาพและเชิงสุขลักษณะ ล้วนแล้วแต่จะทำให้ผู้สูงอายุเหล่านี้มีความเสี่ยงต่อโรคภัยมากยิ่งขึ้น

ยิ่งไปกว่านั้น ในช่วงที่มีการแพร่ระบาดของโควิด ผู้สูงอายุในเมืองยังสามารถเข้าถึงยาและการดูแลรักษาได้ยากกว่าผู้สูงอายุในต่างจังหวัดที่มีระบบอาสาสมัครสาธารณสุข (อสม.) เข้ามาช่วยเหลือ ส่งยา และดูแลถึงบ้าน คนที่มีรายได้น้อยในเมืองกลับเป็นกลุ่มคนที่เข้าไม่ถึงการช่วยเหลือ เพราะเมืองใหญ่ขาดข้อมูลและขาดระบบที่จะเข้าถึงบ้านผู้สูงอายุ

เมื่อกลับมามองเรื่องสุขภาพของผู้สูงอายุ ประเด็นที่น่าห่วงไม่ใช่แค่การติดเชื้อ แต่ประเด็นคือโรคเรื้อรังที่ผู้สูงอายุมีอยู่เดิมอาจแย่ลง เนื่องจากความไม่สะดวกหรือเสี่ยงที่จะเดินทางไปพบแพทย์ ทำให้ได้รับการติดตามรักษาและได้ยาไม่ต่อเนื่อง อันอาจนำไปสู่ทำให้กลายเป็นผู้ป่วยติดเตียงได้ นอกจากนี้ที่แต่เดิมมีนโยบาย active aging แต่ในขณะนี้พยายามให้ผู้สูงอายุอยู่บ้านไม่ออกไปข้างนอกบ้าน อาจส่งผลให้ผู้สูงอายุส่วนหนึ่งที่ไม่ได้ออกกำลังกาย หรือไม่ได้ทำกิจกรรมนอกบ้านอย่างที่เคยทำเป็นประจำ อาจกลายมาเป็นผู้สูงอายุที่ติดบ้านหรือติดเตียงได้มากขึ้นได้เช่นกัน ดังนั้นจึงต้องหาแนวทางหรือวิธีการ ที่จะให้ผู้สูงอายุมีการทำกิจกรรมในบ้านหรือกิจกรรมเพื่อสังคมในบ้านได้

อาจารย์วิพรรณยังกล่าวถึงประเด็นเทคโนโลยีว่า ได้กลายมาเป็นเครื่องมือสำคัญสำหรับประชาชน ในการเข้าถึงข้อมูล ระบบสวัสดิการสังคม และการบริการอื่น ๆ ในยามวิกฤติ กระนั้นก็ตามเราสามารถเห็นได้ว่าผู้สูงอายุส่วนมาก ไม่สามารถเข้าถึงเครื่องมือดิจิทัลเหล่านั้นได้ ถึงแม้ว่าจำนวนผู้สูงอายุที่มีโทรศัพท์มือถือใช้จะมีเป็นจำนวนมาก แต่โดยทั่วไปแล้วมักใช้กับการโทรเข้าออกแบบเดิม ส่วนคนที่สามารถใช้เพื่อเป็นสมาร์ทโฟนได้ ก็มักจะไม่สามารถใช้เพื่อตอบสนองกิจกรรมทางเศรษฐกิจได้อย่างคล่องแคล่ว เช่น การทำธุรกรรมทางการเงิน การสั่งอาหาร การทำงาน การนัดหมายออนไลน์ หรือรับการบริการอื่น ๆ ด้วยเหตุนี้ ช่องว่างทางเทคโนโลยีจึงขยายกว้างมากขึ้นเรื่อย ๆ และผู้สูงวัยในสังคมก็ได้กลายเป็นผู้ที่ถูกทิ้งไว้เบื้องหลังไปโดยปริยาย

การคาดการณ์ของสถานการณ์สังคมสูงวัยในอีก 10-20 ปี ข้างหน้า จะเป็นอย่างไร

ประเทศไทยคงจะก้าวเข้าสู่สังคมสูงวัยแบบเต็มตัวในเวลาอันสั้น และคงจะเป็นอีกประเทศหนึ่งในเอเชีย ที่มีสภาพสังคมเป็นสูงวัยอย่างเต็มตัว ตามติด ญี่ปุ่น เกาหลีใต้ ฮ่องกง ไต้หวัน และสิงคโปร์

ถึงแม้ตอนนี้ประเทศไทยมีสัดส่วนของคนอายุมากกว่า 60 ปี มากแล้ว แต่ในอีก 10-20 ปี ข้างหน้า คนที่มีอายุราว 40-50 ปีซึ่งมีเป็นจำนวนมาก และจัดเป็นคลื่นมนุษย์ลูกใหญ่ที่กำลังจะกลายเป็นผู้สูงอายุ ส่งผลให้จำนวนและสัดส่วนผู้สูงอายุไทยจะยิ่งมีจำนวนมากขึ้นไปอีก สิ่งที่น่าเป็นห่วงคือคนเหล่านี้และคนที่อายุน้อยกว่านี้ ยังไม่ได้เตรียมตัวให้พร้อมสำหรับตนเองในวัยสูงอายุ ซึ่งการเตรียมตัวสำหรับวัยสูงอายุ รวมถึงการต้องเร่งพัฒนาทุนมนุษย์ของคนรุ่นต่าง ๆ ด้วย

ในบริบทสังคมสูงวัย ที่คนไทยจะมีชีวิตที่ยืนยาว วิถีชีวิตทั่วไปของคนไทย จะมีขั้นตอนชีวิตที่สลับซับซ้อนขึ้น ทั้งชีวิตการศึกษา การทำงาน การสร้างครอบครัว การพัฒนาศักยภาพตนเอง อีกทั้งยังต้องเผชิญกับการเปลี่ยนแปลงแบบพลิกผันที่หลากหลายและรุนแรงเป็นระยะ ๆ อาจารย์วิพรรณเรียกการเปลี่ยนแปลงเหล่านี้ว่า “มรสุมชีวิต” ที่แต่ละช่วงของชีวิตจะต้องเผชิญกับวิกฤตการณ์ ไม่ว่าจะมา จากการเปลี่ยนแปลงทางสิ่งแวดล้อม จากสภาวะเศรษฐกิจ และจากสังคมที่สามารถเกิดขึ้นได้ทุกเมื่อ เส้นทางชีวิตของคนในปัจจุบันจึงไม่ได้เป็นเส้นที่ซับซ้อน ไม่ตรงไปตรงมาเหมือนในอดีต การเตรียมพร้อมรับมือ การคอยพัฒนาทักษะของตน และเพิ่มความยืดหยุ่นต่อการเปลี่ยนแปลง จึงเป็นสิ่งสำคัญของคนทุกช่วงวัยจำเป็นที่จะต้องเพิ่มเติมให้กับตนเอง

ประเทศไทยสามารถเรียนรู้ และเตรียมพร้อมสำหรับวิกฤตการณ์อื่น ๆ ในอนาคตได้อย่างไรบ้าง

ทุกวิกฤตคือโอกาสที่จะทำให้เราได้เรียนรู้จากสถานการณ์จริง จากวิกฤตนี้เราควรที่จะเรียนรู้ว่า

• ผู้สูงอายุยังคงมีความสำคัญและยังมีบทบาทในสังคมอยู่ เพื่อให้คนไทยเราทุกคนอยู่อย่างมีคุณค่า และมีคุณภาพชีวิตที่ดีไปตลอดช่วงชีวิต
•  ข้อมูลและฐานข้อมูลเป็นสิ่งจำเป็น และเป็นหัวใจสำคัญต่อการกำหนดนโยบายที่มีประสิทธิภาพ ตรงกับความต้องการของกลุ่มคนและพื้นที่ นอกจากนี้เรายังควรจะเชื่อมโยงข้อมูล เพื่อให้ทุกหน่วยงานสามารถเข้าถึง และมีส่วนในการช่วยเหลืออย่างมีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น ที่สำคัญคือข้อมูลไม่ใช่เป็นเพียงแค่เสนอปัญหา แต่ต้องมีข้อมูลที่แสดงถึงศักยภาพของประชากรในระดับพื้นที่ เพื่อเป็นประโยชน์ในการกำหนดทิศทางการพัฒนาต่อไปด้วย
• เราต้องสนับสนุนการเตรียมความพร้อมทุกมิติ สุขภาพกาย สุขภาพจิต สังคม เศรษฐกิจ สภาพแวดล้อม รวมถึงการสร้างทักษะการทำงานใหม่ ๆ และการเสริมสร้างความยืดหยุ่นในชีวิต โดยเฉพาะอย่างยิ่งคนที่อยู่ในช่วงอายุ 40-60 ปี เพราะเขาเหล่านี้จะกลายเป็นผู้สูงอายุในเร็ววัน
•  การลดความเหลื่อมล้ำจะช่วยบรรเทาผลกระทบจากวิกฤตการณ์ในภายภาคหน้า ซึ่งความเหลื่อมล้ำเหล่านี้ นอกจากความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจแล้ว ต้องลดความเหลื่อมล้ำเชิงเทคโนโลยีนวัตกรรม การเข้าถึงข้อมูลและบริการต่าง ๆ และความเหลื่อมล้ำในคุณภาพชีวิต
•  สังคมไทยมีสถาบันทางสังคมที่ดีช่วยเกื้อหนุนให้ชุมชนและสังคม อาจารย์วิพรรณได้ย่อไว้ว่า “บ-ว-ว-ร-ร” ซึ่งหมายถึง บ้าน วัด วิสาหกิจชุมชน โรงเรียน และโรงพยาบาล การฟื้นฟูสถาบันทางสังคมเหล่านี้ให้เข้มแข็ง จะช่วยส่งเสริมให้สังคมและผู้สูงอายุในไทย สามารถอยู่รอดท่ามกลางวิกฤตการณ์ต่าง ๆ ได้ทั้งในปัจจุบันและอนาคต

---

 

สภาพทางเศรษฐกิจและความเหลื่อมล้ำ

(Economic wellbeing and inequality)

ดร.เกียรติพงศ์ อริยปรัชญา นักเศรษฐศาสตร์อาวุโส กลุ่มธนาคารโลก สำนักงานประเทศไทย อภิปรายต่อมาในประเด็นเกี่ยวกับเศรษฐกิจมหภาคและความเหลื่อมล้ำในประเทศไทยว่า การแพร่ระบาดของโควิด-19 ได้ส่งผลกระทบต่อปัญหาเรื่องความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจ และความยากจนในประเทศไทยอย่างไรบ้าง วิกฤตการณ์โควิด-19 สามารถกระทบแนวโน้มและทิศทางของความเหลื่อมล้ำอย่างไรบ้าง เราควรคำนึงถึงความไม่แน่นอนอะไรบ้าง ที่เกิดขึ้นในวิกฤตการณ์ครั้งนี้ ที่จะส่งผลระยะยาวกับความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจ และความยากจนในประเทศไทย และประเทศไทยสามารถเรียนรู้ และเตรียมพร้อมสำหรับวิกฤตการณ์อื่น ๆ ในอนาคตได้อย่างไรบ้าง ในมุมมองของความเหลื่อมล้ำ

เศรษฐกิจมหภาค

ในภาพรวมเศรษฐกิจของภูมิภาคเอเชียตะวันออกท่ามกลางโรคระบาดโควิด-19 กำลังเผชิญอยู่กับการถดถอยอย่างรุนแรง ประเทศไทยเป็นหนึ่งในประเทศที่ได้รับผลกระทบมากกว่าประเทศอื่น ๆ ซึ่งคาดการณ์ไว้ว่าการถดถอยเชิงเศรษฐกิจจะลดลงถึงร้อยละ 3-5 จากปีที่ผ่านมาที่มีการเติบโตอยู่ที่ร้อยละ 2.4 คำถามคือทำไมประเทศไทยได้รับผลกระทบที่รุนแรงกว่าประเทศอื่น ๆ นั่นเป็นเพราะว่าเศรษฐกิจประเทศไทยพึ่งพาการส่งออกของผลิตภัณฑ์ทางการเกษตร และพึ่งพาการท่องเที่ยวเป็นหลัก ทำให้มาตรการหยุดการเดินทางและการส่งออกกระทบกับเศรษฐกิจไทยโดยตรง

ความยากจน

ที่ผ่านมาเมื่อเปรียบเทียบตัวเรากับเอเชีย ประเทศไทยถือว่ามีประชาชนที่อยู่ใต้เส้นความยากจนอยู่ไม่มาก แต่การแพร่ระบาดของโควิด-19 ส่งผลกระทบต่อคนที่อยู่ในความยากจนนั้นมากกว่าคนกลุ่มอื่น ๆ ทั้งยังสร้างความเสี่ยงให้คนที่อยู่เหนือเส้นความยากจน ตกกลับลงไปอยู่ในความยากจนอีกครั้งก็เป็นได้ เราคาดการณ์ว่าในกรณีที่ผลกระทบแบบ “เบา” คนกลุ่มนี้อาจมีถึง 11 ล้านคนในเอเชีย ซึ่งถ้าเหตุการณ์หนักและยืดเยื้อกว่านี้ จำนวนนั้นก็อาจจะเพิ่มมากขึ้นได้ ซึ่งเรื่องเช่นนี้ยังไม่เคยเกิดขึ้นมาก่อนในเอเชีย คนที่ได้รับผลกระทบมากจะเป็นคนที่อยู่ในภาคบริการ ซึ่งรวมถึงอาหาร ที่อยู่อาศัย การท่องเที่ยวและการเดินทาง ภาคการค้าขายและการผลิต โดยเฉพาะอย่างยิ่งในด้านสิ่งทอต่าง ๆ

ความเหลื่อมล้ำ

ความเหลื่อมล้ำมีความหมายในหลายมิติด้วยกัน ไม่ว่าจะเป็นความเหลื่อมล้ำทางรายได้ ทรัพย์สิน โอกาส การเข้าถึงการศึกษา การเดินทาง หรือการเปลี่ยนสถานภาพทางสังคม (social mobility) เองก็ตาม ก่อนวิกฤตการณ์โควิด-19 เราเห็นการประท้วงทั้งที่ฮ่องกงและชิลี ซึ่งความเหลื่อมล้ำก็นับเป็นหนึ่งในสาเหตุ ที่ก่อให้เกิดความรุนแรงดังกล่าว ในชิลีทั้งที่เป็นหนึ่งในประเทศที่พัฒนาแล้ว คนก็ประท้วงกับการขึ้นค่ารถเมล์ และท้าทายความมั่นคงของรัฐบาล วิกฤตการณ์โควิด-19 กลายมาเป็นเครื่องยืนยันว่า ความลำบากจากความเหลื่อมล้ำและความไม่มั่นคงในชีวิต ยังคงมีอยู่ในหลายประเทศทั่วโลก

แต่มากกว่าวิกฤตการณ์โควิด-19 นี้ ก็ยังมีแนวโน้มใหญ่ ๆ ระดับโลก รวมถึงการค้าระดับโลกที่กำลังชะลอตัวลง อันเนื่องมาจากสงครามการค้าระหว่างจีนและสหรัฐอเมริกา ที่ทำให้ประเทศไทยต้องปรับยุทธศาสตร์ของตน นอกจากนี้ทั้งภูมิภาคก็กำลังแก่ตัวลงเรื่อย ๆ ประเทศไทยเป็นประเทศที่กำลังก้าวเข้าสู่สังคมสูงวัยเร็วที่สุดเมื่อเทียบกับประเทศอื่น ๆ ที่จัดอยู่ในกลุ่มตลาดเกิดใหม่ (emerging market) ทั้งยังมีกระบวนการเมืองที่ส่งเสริมให้มีความท้าทายใหม่ ๆ ตามมา เช่น การท่องเที่ยว การเดินทาง การขนส่ง ฝุ่นควัน และโควิด-19 คำถามที่สำคัญจากแนวโน้มใหญ่ ๆ เหล่านี้ คือ เราจะสามารถสร้างการเติบโตสำหรับทุกคน และทำให้ทุกคนได้รับประโยชน์อย่างทัดเทียมได้อย่างไร

การเติบโตที่กระจายรายได้

ที่ผ่านมาเราเหมือนจะทำเช่นนั้นได้ดี คนที่อยู่ในระดับความยากจนขั้นสุด (extreme poor) เกือบจะหมดไปแล้วจากประเทศไทย ส่วนคนที่อยู่ในระดับความยากจนปานกลาง (moderate poor) ที่หมายถึงผู้ที่ไม่ได้ยากจนมาก แต่ยังใช้ชีวิตอย่างยากลำบาก ก็กำลังลดลงเรื่อย ๆ ขณะที่คนที่อยู่ในระดับเปราะบางทางเศรษฐกิจ (economically vulnerable) ซึ่งหมายถึงคนที่ไม่ได้ยากจน แต่อยู่ในสถานะที่มีความเปราะบาง เช่น มีโรคภัย ไม่มีรายได้ ฯลฯ กำลังอยู่ในสัดส่วนที่คงที่ และคนที่อยู่ในระดับมั่นคงทางเศรษฐกิจ (economically secure) ก็กำลังเติบโตขึ้นกลายเป็นร้อยละ 50-60 ของประชากรในเอเชีย ซึ่งประเทศไทยเองก็เป็นหนึ่งในนั้น

ข้อสำคัญคือโควิด-19 เปิดโอกาสให้เรารับรู้ถึงความเหลื่อมล้ำที่ยังคงมีอยู่ในสังคมไทย ซึ่งการช่วยเหลือคนกลุ่มนี้ จะต้องรวมถึงโอกาสในการเปลี่ยนสถานะทางสังคม (mobility) ความมั่นคงในชีวิต (security) และสถาบันหรือโครงสร้างพื้นฐานอื่น ๆ (institutions) เพื่อเป็นการเสริมสร้างความแข็งแกร่งให้กับกลุ่มคนที่เปราะบางในสังคมได้มากขึ้น

ที่ผ่านมาประเทศไทยมุ่งเน้นการพัฒนาการเปลี่ยนสถานะทางสังคม เช่น การให้โอกาสงาน การเพิ่มรายได้ แต่ปัจจุบัน วิกฤตการณ์นี้กำลังส่งเสริมให้เราคิดเกี่ยวกับความมั่นคงและสถาบันมากยิ่งขึ้น เช่น การตกงาน และการให้บริการสาธารณะที่ดียิ่งขึ้น เป็นต้น

ธนาคารโลกคอยจับตามองอัตราความยากจนของประเทศไทย ซึ่งลดลงอย่างต่อเนื่องให้หลายสิบปีที่ผ่านมา โดยมีที่สูงขึ้นบ้างในบางปี เช่นปี พ.ศ. 2559 และ 2561 ทั้งนี้ มีความเป็นไปได้ว่าโควิด-19 จะผลักดันให้คนที่เปราะบางทางเศรษฐกิจตกกลับลงไปอยู่ใต้เส้นความยากจนอีกครั้ง ทั้งระหว่างและหลังจากวิกฤตการณ์นี้ โดยปัจจัยสำคัญที่ส่งผลต่อความยากจน รวมถึงการลดลงของรายได้และโอกาสการประกอบธุรกิจขนาดเล็ก ทั้งนี้ สำหรับประเด็นนี้ รัฐสามารถช่วยเหลือ แบ่งเบาภาระ และสร้างฉนวนในการเข้าสู่ความยากจนได้

กระบวนการลดความเหลื่อมล้ำจะยืดออกไป

ความเหลื่อมล้ำในประเทศไทยตามสัมประสิทธิ์จีนี (Gini coefficient) กำลังลดลงอยู่ที่ช่วง 0.37 แต่ที่ผ่านมา 5-7 ปี เราคงอยู่ที่ตัวเลขความเหลื่อมล้ำนั้นมาโดยตลอด ถึงแม้ตัวเลขดังกล่าวแสดงว่าความเหลื่อมล้ำของประเทศไทยยังคงที่ แต่ความคงที่นั้นคงไม่ใช่เรื่องที่ดีเสียทีเดียว ที่ผ่านมาปัจจัยที่ส่งผลต่อความเหลื่อมล้ำมีมากมาย แต่ส่วนหนึ่งคือค่าใช้จ่ายและรายได้ต่อครัวเรือนแตกต่างไปจากเดิม ระหว่างปี พ.ศ. 2554-2556 การเปลี่ยนแปลงสถานะทางเศรษฐกิจมีอยู่สูง ส่งผลให้สังคมไทยมีลักษณะการเจริญเติบโตอย่างก้าวหน้า หรือ progressive growth แต่เมื่อไม่นานที่ผ่านมาในช่วงปี พ.ศ. 2558-2560 ปัจจัยดังกล่าวเริ่มเปลี่ยนไป และมีความเสี่ยงที่จะเข้าสู่การเจริญเติบโตอย่างถดถอย คือ ยิ่งจนยิ่งเปลี่ยนสถานะตนเองยากขึ้น

มากไปกว่านี้ นโยบายการคุ้มครองสังคมในประเทศไทยควรได้รับการพัฒนา เพื่อรองรับแรงงานนอกระบบและสังคมสูงวัย สังคมไทยในปัจจุบันมีความเปราะบางมากอยู่แล้ว การมีประชากรผู้สูงอายุมากขึ้น แรงงานนอกระบบมากขึ้น แรงงานต่างชาตินอกระบบมากขึ้น พร้อมทั้งคนตกงานมากขึ้น จะส่งผลให้ความเปราะบางของสังคมและเศรษฐกิจไทยมีสูงขึ้นมากกว่าเดิม

ทั้งนี้การจัดสรรงบคุ้มครองสังคมในไทยถือว่าน้อยมาก เมื่อเทียบกับประเทศอื่น ๆ ในภูมิภาค ในปี พ.ศ. 2558 ประเทศไทยใช้เพียงร้อยละ 3.7 ของ GDP เพื่อการคุ้มครองสังคม ซึ่งน้อยมากเมื่อเทียบกับเวียดนามและจีน ที่ลงทุนถึงร้อยละ 6.3 หรือเกาหลีใต้ที่ลงทุนไปร้อยละ 10.1 เป็นต้น

เมื่อเทียบกับประเทศอื่นที่กำลังจะเข้าสู่สังคมสูงวัยเต็มตัว รัฐของประเทศไทยให้งบประมาณและการดูแลผู้สูงอายุน้อยมาก เช่นเดียวกันวิกฤตการณ์นี้กำลังชี้ให้เห็นว่า เราควรจะคิดใหม่เพื่อให้การช่วยเหลือ และคุ้มครองกลุ่มคนที่เปราะบางในสังคมเหล่านี้ ให้เป็นไปอย่างมีประสิทธิภาพและส่งผลประโยชน์แก่สังคมได้ดียิ่งขึ้น

---

ความสัมพันธ์ ครอบครัว ความหมาย และความหวัง

(Changing relationships and values)

ดร. นพ.สรภพ เกียรติพงษ์สาร ผู้อำนวยการ สถาบันนโยบายสาธารณะและการพัฒนา และหัวหน้าชุด โครงการวิจัยการเจริญพันธุ์และสุขภาวะ (สสส.) เล่าต่อในหัวข้อความสัมพันธ์และความหมาย โดยกล่าวถึงการแพร่ระบาดของโควิด-19 และมาตรการรับมือที่เกี่ยวข้อง ได้ส่งผลกระทบต่อความสัมพันธ์ต่าง ๆ เช่น ในครอบครัวและในสังคมอย่างไรบ้าง ในสถานการณ์โควิด-19 มุมมองของคนและความหมายในชีวิตได้เปลี่ยนไปอย่างไรบ้าง ความไม่แน่นอนที่เกิดขึ้นในวิกฤตการณ์ครั้งนี้ จะส่งผลระยะยาวกับความสัมพันธ์ต่าง ๆ อย่างไร

อาจารย์สรภพเริ่มต้นโดยการเล่าว่าที่ผ่านมา การพูดคุยถึงวิกฤตการณ์แพร่ระบาดของโรคโควิด-19 เรามักมองถึงการผลกระทบในภาพใหญ่ระดับประเทศและระดับโลก ทั้งระบบเศรษฐกิจ ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ ตัวชี้วัดระดับมหภาค วันนี้อยากชวนให้มามองถึงการเปลี่ยนแปลงและผลกระทบต่อตัวเรา และความสัมพันธ์รอบ ๆ ตัวเรา

การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น มีทั้งการเปลี่ยนแปลงโดยตั้งใจและถูกบังคับ มีทั้งที่รู้ตัวและไม่รู้ตัว มีทั้งที่ชอบและไม่ชอบ มีทั้งด้านบวกและด้านลบ อยากชวนมองถึงการเปลี่ยนแปลงด้านบวกที่น่าจะรักษาไว้และพัฒนาต่อยอตต่อไป ข้อมูลส่วนหนึ่งที่นำมาเสนอมาจากผลการศึกษาของชุดโครงการวิจัยการเจริญพันธุ์และสุขภาวะ (สสส.) ซึ่งมีข้อมูลสำคัญที่แสดงให้เห็นถึงความเปลี่ยนแปลงในทัศนคติเรื่องความสัมพันธ์ และความหมายของชีวิต

ในมิติด้านของครอบครัว การสำรวจประชากรวัยเจริญพันธุ์ในระดับประเทศ โดยจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยร่วมกับสำนักงานสถิติแห่งชาติเมื่อปี พ.ศ. 2562 พบว่ามีเพียงร้อยละ 53 ที่เห็นว่าการแต่งงานเป็นมาตรฐานในการดำรงชีวิต และมีเพียงร้อยละ 62 ที่เห็นว่าการมีลูกเป็นมาตรฐานในการดำรงชีวิต ทำให้เราเห็นว่าแนวความคิดแบบดั้งเดิมเกี่ยวกับครอบครัว ที่เห็นว่าการแต่งงานและมีลูกเป็นขั้นตอนมาตรฐานของชีวิต ไม่เป็นที่ยอมรับอย่างเป็นเอกฉันท์

โครงสร้างครอบครัวเปลี่ยนจากครอบครัวขยายเป็นครอบครัวเดี่ยวมากขึ้น นอกจากนี้ยังมีครอบครัวที่แหว่งกลาง หรือข้ามรุ่นวัยแรงงานไปเนื่องจากการไปทำงานในพื้นที่อื่น มากไปกว่านั้นการอยู่เพียงลำพังคนเดียวเริ่มได้รับการยอมรับว่าเป็นรูปแบบหนึ่งของชีวิตครอบครัว ซึ่งประเด็นเชิงครอบครัวเหล่านี้มีนัยเชิงนโยบายที่ซ่อนอยู่ โดยเฉพาะอย่างยิ่งผู้สูงอายุที่ต้องอาศัยอยู่ตามลำพัง

ระหว่างการกักตัวอยู่บ้าน ประเด็นเชิงบวกที่เกิดจากการเปลี่ยนแปลงครอบครัวคืออะไรบ้าง

การแบ่งเว้นระยะห่างทางสังคม ทำให้ครอบครัวหลายครอบครัวจำเป็นต้องอยู่ห่างกัน แต่ในขณะเดียวกันเราก็สามารถเรียนรู้ที่จะสื่อสาร และแสดงความห่วงใยระหว่างคนในครอบครัวผ่านช่องทางใหม่ ๆ นอกจากนี้ การทำงานจากบ้านหรือ work from home (#wfh) ยังเปิดโอกาสให้สามีและภรรยาได้ใช้เวลาร่วมกัน และช่วยกันทำงานบ้านมากขึ้น เช่น การทำอาหาร การทำความสะอาด หรือการซักผ้า เป็นต้น การกักตัวอยู่บ้านนี้จึงเป็นเหมือนการทดลอง เปิดโอกาสให้ทั้งสามีและภรรยาได้ลองทำหน้าที่และลองเล่นบทของอีกฝ่าย ทำให้มีความเห็นใจและเข้าใจกันมากขึ้น

มากไปกว่านี้ การต้องกักตัวอยู่ที่บ้านยังทำให้เราต้องทำกิจกรรมหลาย ๆ อย่างเอง ทั้งที่ก่อนหน้านี้ เราสามารถจ้างหรือรับบริการจากคนอื่น ๆ ได้อย่างง่ายดาย เช่น การตัดผม การส่งลูกไปโรงเรียน เป็นต้น ในนัยนี้ มันกลับเป็นโอกาสที่ดีมาก ที่เราจะได้เข้าอกเข้าใจคนอื่นมากขึ้น ผ่านประสบการณ์ตรง (empathy) ทั้งการเป็นช่างตัดผม การเป็นครู ทำให้เราเข้าใจความท้าทายข้อจำกัดต่าง ๆ ของผู้คนต่าง ๆ ในสังคมมากขึ้น ในขณะเดียวกัน เทคโนโลยีก็มีส่วนช่วยที่สำคัญในการเป็นเครื่องมือสื่อสารให้กับสมาชิกในครอบครัว ผู้สูงอายุสามารถโทรศัพท์แบบเปิดวิดีโอกับลูกหลานได้อย่างง่ายดาย และเริ่มมีการจัดงานแต่งงาน ที่ใช้การโทรออนไลน์ผ่านสื่อสังคมออนไลน์แล้วเช่นเดียวกัน

สำหรับเรื่องการมีลูก ประเทศไทยเคยมีแนวคิดเรื่อง “มีลูกมากจะยากจน” ในอดีต และ “เด็กเกิดน้อย ด้อยคุณภาพ” ในช่วง 2-3 ปี ที่ผ่านมา ภาครัฐเคยมีความกังวลเรื่องจำนวนเด็กเกิดใหม่ที่ลดลง จะส่งผลต่อการขาดแคลนแรงงาน ในสถานการณ์โควิด-19 ที่มีคนตกงานจำนวนมาก และความสามารถในการทำงานแทนคนของหุ่นยนต์ และสภาวะแวดล้อมที่ดีขึ้น เช่น คุณภาพอากาศที่ดีขึ้นจากการที่มีคนเดินทางออกมาทำงานนอกบ้านน้อยลง ทำให้เราน่าจะต้องกลับมาคิดใหม่ว่า จำนวนประชากรที่เคยตั้งเป้าไว้นั้นยังเหมาะสมอยู่หรือไม่

ความรักและความเหงา ช่วงเวลาที่คนต้องกักตัวอยู่บ้าน เป็นโอกาสที่เราจะมีเวลาอยู่กับตัวเองมากขึ้น นอกจากความรักรอบ ๆ ตัวเรา ทั้งแบบคู่รัก แบบเพื่อน หรือครอบครัวแล้ว ความรักอีกมิติที่สำคัญคือการรักตัวเอง การทบทวน ”ความสัมพันธ์กับตัวเอง” เป็นโอกาสที่เราจะเข้าใจตนเองได้ดีขึ้น ทั้งยังเป็นโอกาสในการหาตัวตนของตัวเอง ตั้งแต่สิ่งที่ชอบ สิ่งที่ไม่ชอบ เป็นโอกาสทบทวนช่วงชีวิตที่ผ่านมา ขอบคุณและยินดีกับตัวเองในเรื่องดี ๆ ที่ผ่านมา เห็นถึงด้านที่บกพร่องเรื่องที่ผิดพลาด ให้อภัยตัวเองได้และเห็นถึงด้านที่ต้องปรับปรุงพัฒนาให้ดีขึ้น อีกทั้งช่วงนี้ยังเป็นช่วงเวลาที่ดีที่จะทำให้เรารู้จักจัดการกับความเหงา และฝึกการอยู่กับตัวเองได้อย่างมีความสุข

การมีเพศสัมพันธ์และการกอด ความสัมพันธ์ในระยะใกล้ชิดถูกท้าทายอย่างมากในเวลาเช่นนี้ เพราะความใกล้ชิดและสัมผัส เป็นช่องทางการติดต่อแพร่ระบาดที่สำคัญ การกอดสามารถช่วยเพิ่มการหลั่งออกซีโทซิน (oxytocin) ที่ช่วยเพิ่มความผูกพันธ์ (bonding) และความไว้วางใจ (trust) ทั้งนี้เมื่อเราไม่สามารถกอดกันจริง ๆ ได้ คำถามที่น่าสนใจคือการกอดในโลกเสมือน จะมีผลต่างจากการกอดกันจริง ๆ อย่างไร ทั้งสำหรับคนกอดและคนที่ถูกกอด

คุณค่าและแก่นของชีวิต สถานการณ์นี้ทำให้เรามีโอกาสตั้งคำถามกับเรื่องความหมาย และคุณค่าของสิ่งต่าง ๆ ในชีวิตมากยิ่งขึ้น ยกตัวอย่างเช่นปัจจัยที่สำคัญของชีวิตยังคงเป็นปัจจัย 4 ใช่หรือไม่ ความหมายและแก่นของกิจกรรมต่าง ๆ ได้รับการทบทวนและถูกปรับให้เข้ากับสถานการณ์ เช่น การเวียนเทียนออนไลน์

เป้าหมายในชีวิต ที่ผ่านมาในอดีต การแข่งขันและการเป็นผู้ชนะในการแข่งขันถือเป็น “เรื่องใหญ่” ในระดับโลกเราได้เห็นสงครามโลกที่แข่งขันช่วงชิงพื้นที่ คน และทรัพยากรอื่น ๆ เราเห็นสงครามในรูปแบบสงครามการค้า และในปัจจุบันเราก็มักจะได้ยินว่าเรากำลังทำสงครามกับไวรัส และเป้าหมายคือการรบให้ชนะไวรัส แนวคิดเหล่านี้ส่งผลต่อวิธีการใช้ชีวิต และทำให้หลายคนตั้งเป้าหมายชีวิตในการเป็นผู้ชนะในการแข่งขันในเวทีต่าง ๆ ทั้งเวทีการงาน ความรัก ครอบครัว และสังคม อยากชวนมองว่าหากเราเปลี่ยนเป้าหมายชีวิตจากการแข่งขัน และการเป็นผู้ชนะในเวทีการแข่งขัน มาเป็นการอยู่ร่วมกัน การปรับตัว การเรียนรู้เรื่องใหม่ การแบ่งปัน การเป็นผู้ให้และผู้รับในจังหวะและในเวทีต่าง ๆ อาจจะเป็นมุมมองใหม่ของเป้าหมายชีวิต ที่จะนำไปสู่ความสุขที่ยั่งยืนขึ้น

นอกจากนี้สถานการณ์ในปัจจุบัน ยังเปิดโอกาสให้เราตั้งคำถามมากขึ้นและหาคำตอบได้ลึกขึ้น ว่าเรารู้สึกอย่างไรและสามารถจัดการกับความไม่แน่นอน ความกล้า ความกลัว ได้ดีแค่ไหน

ความหวัง เป็นสิ่งน่าสนใจและสำคัญ ดังที่มีคำกล่าวว่า “คนอยู่ได้ด้วยความหวัง” หรือ “ความหวังเป็นลมหายใจ” อยากชวนคิดว่าสมดุลที่พอดีระหว่างการคิดถึงอดีต ปัจจุบัน และอนาคต ทั้งในระดับสังคมและระดับปัจเจกควรเป็นอย่างไร เราน่าจะใช้ช่วงเวลานี้ในการทบทวนว่า ตัวเราและสังคมเราเข้าใจอดีตของเรามากแค่ไหน เข้าใจ “บุญเก่า” และ “กรรมเก่า” มากน้อยแค่ไหน ติดอยู่กับอดีตมากไปหรือไม่ มีการวางแผนและวาดฝันถึงอนาคตแค่ไหน และได้เริ่มลงมือสร้างอนาคต สร้าง “บุญใหม่” แล้วหรือยัง หรือยังคงเป็นแค่การทำนายและการวาดฝันถึงอนาคต โดยไม่ได้วางแผนที่จะลงมือทำอะไรต่อไป